Giriş
Zekâ kavramı uzun yıllar boyunca yalnızca bilişsel kapasite üzerinden değerlendirildi. Spearman’ın (1904) genel zekâ faktörü (g faktörü) teorisi, zekâyı tek boyutlu bir kapasite olarak yorumlarken; Gardner (1983) çoklu zekâ kuramıyla bu yaklaşımı genişletti. Ancak özellikle 1990’lı yıllardan sonra Mayer ve Salovey (1990) tarafından ortaya atılan Duygusal Zekâ (Emotional Intelligence, EQ) kavramı, bilişsel olmayan faktörlerin de bireysel ve sosyal başarıda kritik rol oynadığını ortaya koydu.
Bu çalışma, IQ ve EQ kavramlarını tanımlayarak, ölçüm yöntemlerini ve başarıya katkılarını karşılaştırmalı biçimde incelemektedir.
IQ: Bilişsel Zekânın Ölçütü
- Tanım: IQ (Intelligence Quotient), bireyin problem çözme, mantık yürütme, matematiksel beceri ve hafıza gibi bilişsel kapasitelerini ölçer (Neisser et al., 1996).
- Ölçüm: En bilinen araçlar Stanford-Binet ve Wechsler Zekâ Testleridir. Ortalama değer 100 kabul edilir.
- Başarı İlişkisi: IQ, özellikle akademik performans ve bilişsel görevlerde yüksek öngörü gücüne sahiptir (Deary et al., 2010).
- Sınırlılıklar: Sosyal ilişkiler, liderlik ve duygusal denge üzerinde düşük yordayıcı etkiye sahiptir.
EQ: Duygusal Zekânın Yükselişi
- Tanım: Mayer ve Salovey’e (1990) göre duygusal zekâ, “kendi ve başkalarının duygularını izleme, ayırt etme ve bu bilgiyi düşünce ve davranışlarını yönlendirmede kullanma” kapasitesidir.
- Bileşenler (Goleman, 1995):
- Öz-farkındalık
- Öz-yönetim
- Empati
- Sosyal beceriler
- Ölçüm: MSCEIT (Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test), EQ-i (Bar-On, 1997).
- Başarı İlişkisi: EQ’nun özellikle liderlik, iş performansı, akademik başarı ve stres yönetimi üzerinde etkili olduğu gösterilmiştir (Côté & Miners, 2006; Boyatzis, 2018; Schlegel et al., 2019; Sánchez-Álvarez et al., 2020).
IQ ve EQ’nun Birlikte Rolü
- Kariyer Başarısı: Hunter ve Hunter (1984), iş performansının %25–30’unun IQ ile açıklanabileceğini gösterirken; Goleman (1998), liderlik başarısında EQ’nun %80’e varan bir payı olabileceğini ileri sürmüştür.
- Denge Yaklaşımı: Yüksek IQ bilişsel sorunların çözümünü sağlarken; EQ, bu çözümün insanlar arası etkileşimlerde etkin biçimde uygulanmasına olanak tanır.
- Güncel Bulgular: Yeni meta-analizler, EQ’nun akademik başarı ile anlamlı bir korelasyona sahip olduğunu ortaya koymaktadır (r ≈ 0,26) ve özellikle yetenek temelli ölçümlerde bu ilişkinin daha güçlü olduğu görülmektedir (Sánchez-Álvarez, Berrios Martos & Extremera, 2020). Ayrıca yüksek EQ’nun iş performansına, iletişime, stres yönetimine ve psikolojik iyi oluşa önemli katkılar sunduğu son çalışmalarla da desteklenmektedir (Miao et al., 2017; O’Connor et al., 2019; Stoewen, 2024).
Güncel Bulgular (2020–2025)
- EQ–Akademik Başarı: Ortaöğretimde 19.861 katılımcı ve 44 çalışmayı kapsayan meta-analiz, EQ ile akademik başarı arasında anlamlı bir ilişki buldu (yaklaşık r≈0,26); yetenek temelli ölçümlerde etki daha yüksek (Sánchez‑Álvarez, Berrios Martos & Extremera, Frontiers in Psychology, 2020).
- EQ–İş Performansı: Geniş örneklemli bir meta-analiz, duygusal zekânın iş performansı ile anlamlı biçimde ilişkili olduğunu bildiriyor (Grobelny, 2021, Hunter–Schmidt yaklaşımı; IJWOE, meta‑analiz).
- EQ–İyi Oluş & Risk Davranışları: Ergenlerde EQ’nun öznel iyi oluşla pozitif ilişkili olduğu ve sağlıkla ilgili risk davranışlarıyla negatif ilişkili bulundu (Llamas‑Díaz et al., 2022; Sánchez‑López et al., 2022; Frontiers in Psychology).
- EQ–Örgütsel Sonuçlar: EQ’nun örgütsel bağlılık, vatandaşlık davranışı, iş doyumu ve iş stresi ile anlamlı bağlantıları bulundu (Doğru & Yılmaz, 2022; Frontiers in Psychology; psikometrik meta‑analiz).
- IQ–İş Performansı (Güncel Tartışma): 21. yüzyıl verileriyle güncellenmiş bir meta‑analiz, genel bilişsel yetenek (General Cognitive Ability-GCA)–performans ilişkisinin geçmişte rapor edilenden daha düşük olabileceğini öne sürüyor (Sackett ve ark., 2023–2024). Bu sonuçlar, geçerlilik tahminlerinin düzeltmelerine (ör. aralık kısıtlaması) duyarlı ve iş karmaşıklığına göre değişebiliyor; karşıt görüşler GCA’nın özellikle karmaşık işlerde güçlü yordayıcı olduğunu savunuyor (Zimmer, 2023; Kulikowski, 2023).
- Ölçüm Gelişmeleri: Yetenek temelli ölçüm için MSCEIT 2 revizyonu yayımlandı (Mayer ve ark., 2025), öz‑bildirim karışımı ölçeklere kıyasla görev performansında duyguları akıl yürütme kapasitesini hedefliyor.
Karşılaştırma Tablosu
| Özellik | IQ (Intelligence Quotient) | EQ (Emotional Intelligence) |
|---|---|---|
| Tanım | Bilişsel kapasite, mantıksal düşünme | Duyguları tanıma, yönetme, empati |
| Ölçüm | Stanford-Binet, Wechsler | MSCEIT, EQ-i, öz-değerlendirme |
| Güçlü Alan | Akademik başarı, analitik beceriler | İletişim, liderlik, sosyal uyum |
| Zayıf Alan | Duygusal ve sosyal beceriler | Nesnel ölçüm güçlüğü, teknik yeterlilik |
| Başarıya Katkısı | Akademik ve bilişsel performans | İş yaşamı, sosyal ilişkiler, duygusal denge |
Sonuç
IQ ve EQ, insan başarısının farklı boyutlarını temsil eden tamamlayıcı yapılar olarak değerlendirilmelidir. Akademik ve teknik alanlarda IQ belirleyici olurken, sosyal ilişkiler, liderlik ve psikolojik iyi oluşta EQ öne çıkmaktadır. 2020 sonrası literatür, EQ’nun yalnızca iş ve akademik alanlarda değil, bireylerin mutluluk ve yaşam doyumları üzerinde de güçlü bir etkisi olduğunu göstermektedir. Gelecekteki araştırmalar, IQ ve EQ’nun etkileşim dinamiklerini daha kapsamlı biçimde açıklamaya ve yeni zekâ modellerini (örneğin kolektif zekâ veya yapay zekâ bağlamında EQ) tartışmaya odaklanacak.
Kaynakça
- Bar-On, R. (1997). Bar-On Emotional Quotient Inventory (EQ-i): Technical manual. Multi-Health Systems.
- Berry, C. M., Sackett, P. R., Zhang, C., & Lievens, F. (2024). Revisiting general mental ability tests’ role in the validity–diversity trade-off. Industrial and Organizational Psychology.
- Boyatzis, R. E. (2018). The competent manager: A model for effective performance. Wiley.
- Côté, S., & Miners, C. T. H. (2006). EI, cognitive intelligence, and job performance. Administrative Science Quarterly, 51(1), 1–28.
- Deary, I. J., Strand, S., Smith, P., & Fernandes, C. (2010). Intelligence and educational achievement. Intelligence, 38(1), 4–13.
- Doğru, Ç., & Yılmaz, İ. (2022). Meta‑analysis of EI and organizational outcomes. Frontiers in Psychology, 13, 611348.
- Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence. Bantam.
- Goleman, D. (1998). Working with Emotional Intelligence. Bantam.
- Grobelny, J. (2021). Emotional intelligence and job performance: A meta‑analysis. IJWOE (meta‑analiz PDF).
- Hunter, J. E., & Hunter, R. F. (1984). Predictors of job performance. Psychological Bulletin, 96(1), 72–98.
- Llamas‑Díaz, D., et al. (2022). EI and subjective well‑being in adolescents: Systematic review & meta‑analysis. Scand. J. Psychol.
- Mayer, J. D., & Salovey, P. (1990). Emotional intelligence. Imagination, Cognition and Personality, 9(3), 185–211.
- Mayer, J. D., et al. (2025). Measuring emotional intelligence with the MSCEIT 2. Psychological Reports (PMC preprint).
- Miao, C., Humphrey, R. H., & Qian, S. (2017). EI and work attitudes: Meta‑analysis. J. Occup. & Org. Psych., 90(2), 177–202.
- Neisser, U., et al. (1996). Intelligence: Knowns and unknowns. American Psychologist, 51(2), 77–101.
- O’Connor, P. J., Hill, A., Kaya, M., & Martin, B. (2019). Measuring EI: A critical review. Frontiers in Psychology, 10, 1116.
- Sackett, P. R., et al. (2023–2024). Contemporary look at GCA–job performance meta‑analyses.
- Sánchez‑Álvarez, N., Berrios Martos, M. P., & Extremera, N. (2020). EI & academic performance meta‑analysis. Frontiers in Psychology, 11, 1517.
- Sánchez‑López, M. T., et al. (2022). EI and health‑related risk behaviors: Meta‑analysis. Frontiers in Psychology, 13, 810012.
- Schlegel, K., Vetter, N. C., & Hall, J. A. (2019). Cognitive ability, EI, and warmth. JPSP, 116(3), 489–511.
- Stoewen, D. L. (2024). EI and wellbeing. Canadian Veterinary Journal, 65(3), 273–279.
- Zimmer, W. (2023). Intelligence Really Does Predict Job Performance: A Reply to Richardson & Norgate. OpenPsych.
