Hafıza farklı sorgulama teknikleri ile manipüle edilebiliyor mu? Anılar kelimeler ile yönlendirilebiliyor mu? Tüm bu soruların yanıtı araba kazası deneyinin sonuçlarında.
İnsan belleği tüm gizemiyle sonsuz soruları da beraberinde barındırıyor. Bilgileri ve anıları hafızamızda neye göre tutuyoruz? Tetikleyiciler neler? Anılar aldatıcı olabilir mi? Hafıza karşısında daha pek çok soru ile karşı karşıya kalmak mümkün. İnsan zihnine dair, tüm bu soruları açıklığa kavuşturmakta psikolojik deneyler önemli bir rol oynuyor.
Araba kazaları, büyük küçük fark etmeksizin elbette hepimizin büyük korkularından biri. Psikolojide bıraktığı tesir ise oldukça güçlü oluyor. Kimi zaman aynı araba kazası üzerine birbirinden çok farklı yorumların yapıldığına şahit oluyoruz. Kaza aynı, ama peki ya hafızada kalanlar niye farklı? İşte tam bu noktada, Elizabeth Loftus ve John Palmer’in 1974 yılında yapılan ilginç deneyi bu duruma ışık tutuyor. Loftus ve Palmer’in deneydeki amacı, insanların anıları ve deneyimleri beyinlerinde nasıl tuttuğu, sorgulama yöntemlerinin hatırlanan deneyimleri ne ölçüde etkileyebildiğini gözlemlemekti.
Deney için Washington Üniversitesi’nden rastgele öğrenciler katılımcı olarak seçiliyor. Katılımcılar beş gruba ayrılıyor ve bir araba kazası videosu izletiliyor. İzledikleri araba kazası hakkında sorular soruluyor. Bu sorular aynı soru kalıbında fakat cümlelerdeki fiiller değiştiriliyor. Bir gruba: “Arabaların parçalanma sırasındaki hızı neydi?” sorusu sorulurken, bir başka gruba arabaların çarpışma sırasındaki hızı sorularak katılımcıların algıları farklı fiillerle tetikleniyor. Gerçekten de; parçalanma, çarpışma, toslama ,dokunma, vurma gibi farklı seçilmiş fiillerin cevapları büyük ölçüde farklılaştırdığı görülüyor.
Katılımcılar “çarpışma” fiili kullanıldığında arabanın daha hızlı gittiğini ifade ederken, soru “dokunuyor” fiili ile yöneltildiğinde arabanın hızının daha yavaş olduğu söyleniyor. Sorgulama yöntemindeki farklılıklar ile katılımcıların aynı araba kazası üzerine verdikleri cevaplar tümüyle farklılık gösteriyordu. Yani, deney açık bir şekilde sorgulama yöntemlerinin hafızayı manipüle edebildiğini ortaya koyuyor.
Hazırlayan: Dilanur Akbaba
